वेधशाला:नाडीवलययन्त्रा

ध्रुवात् 60. अशंस्य दूरे यदाकाशे वृत्तम् वर्तितम् तद् नाडीवलयवृत्तम् वा विषुवतवृत्तं वर्त्तते। तद् नाडीवलयवृत्तम् आकाशे द्वयोः भागयोः विभाजितम् अस्ति। अतः दक्षिणीगोलार्धे वा उत्तरिगोलार्धे इदं विभाजकं वृत्तं वर्तते। अस्य वृतस्य व्यासः पृथिव्यां भूमध्यरेखानाम्नः विख्यातः। भूमध्यरेखास्थनगराक्षांशः शून्यं भवति । अस्य मूलतः कारणं तेषु नगरेषु दक्षिणीध्रुवमुत्तरीध्रुवञ्च शिखरे श्लिष्टे दृश्यते। अर्थात् ध्रुवोन्नत्तिशून्यभवने अक्षांशोऽपि शून्यमेव दृश्यते।

ध्रुवोन्नति एव अक्षांशस्य द्योतकं विद्यते। विषुवतवृत्तं यावदपि उत्तरे दक्षिणे च अपसर्पति तावदपि उत्तरीध्रुवः दक्षिणीध्रुवं च क्षितिजात् उन्नतं दृश्यते। तर्कय किञ्चिन्नगरं भूमध्यरेखायाः या नाडीवलयस्य व्यासरेखा विद्यते तस्याः उत्तरे 2° अन्शे स्थितो वर्तते। अस्य आशयोऽयं वर्तते यदमुष्य नगरस्य़ क्षितिजात् उत्तरीध्रुवे 2° अन्शे उन्नतः वर्तते तथा दक्षिणीध्रुवात् क्षितिजात् 2° अन्शे अवनतः दृश्यमानो न भवति। एवं किञ्चिन्नगरं नाडीवलयव्यासरेखा भूमध्यरेखायाः 2° अन्शः दक्षिणे अपसर्पितः वर्तते, तथा तत्रेव दक्षिणीध्रुवं क्षितिजात् 2° अन्शे उन्नतः भवति तथा उत्तरीध्रुवं क्षितिजात् 2° अन्शे अवनतः दृश्यमानो न भवति। इत्थं यस्मिन् देशे उत्तरीध्रुवं क्षितिजात् यावति अन्शे उन्नतः भवति तदेव अमुष्य देशस्य उत्तराक्षांशः उच्यते।

देहल्यां उत्तरीध्रुवः28°अंशः 36कलाद्धं क्षितिजात् उन्नतः प्रत्यक्षं दृश्यते, अतः देहल्याः 28°/36 उत्तराक्षांशःउच्यते । मोरिशसे दक्षिणीध्रुवं क्षितिजात् उन्नतः वर्तते अतः तत्र दक्षिणाक्षांश उच्यते। शून्याक्षांशधरातले स्थितेषु देशेषु उभौ ध्रुवौ दृश्येते, अन्यत्रैकैव। भूमध्यरेखायां शून्याक्षांशकारणेन चराभावेन तत्र प्रतिदिनं 12होरा दिनं 12होरा रात्रिर्भवति। अर्थात् दिवारात्री समाने भवतः। अन्यत्र चरकारणेन दिवारत्र्योः मानं वर्धते अपक्षीयते च भूमध्यरेखायां आसन्नं कम्पाला, जिना, किसुमु एल्दोरेट, नुकरो, विक्टोरिया, इत्यादयः सन्ति पूर्णभूमध्यरेखायां स्टेनलेप्रपात इति दक्षिणाअफ्रिकायां विद्यते। केवलं सायनमेषार्कः 21मार्च, सायनतुलार्कः 23सितम्बर इत्यस्मिन् दिने एव रात्रिमानः समानः भवति। मेषादिके देशेषु 21 मार्च तथा 23सितम्बर इत्यस्मिन् क्रान्तिशून्यकारणेन दिवारत्र्योःमानं समानं भवति।तस्मिन्नेव दिने मध्याह्नकाले शन्कुः 12अङ्गुल्याः छायावदङ्गुलीयात्मिकी भवति। तदेव पलभा इति उच्यते। तथा याम्योत्तरधरातलस्थिते शङ्कुना अक्षांश्तुल्यमेव नतांशः प्राप्यते। आकाशीयनाडीवलयधरातले वृत्तवर्तने पृथिव्यां नाडीवलययन्त्रं निर्मीयते। आकाशस्थानीयाक्षांशतुल्यमेव कोणे वर्तितं वृत्तमेव पृथिव्यां नाडीवलयवृत्तम् निर्मीयते।अस्मिन्नाडीवलययन्त्रे ग्रहनक्षत्राणां गोलज्ञानं भवति। दक्षिणे स्थिते सति नाडीवलयोपशिष्य आकाशदर्शने आकाशीयदक्षिणगोलग्रहनक्षत्रा दृश्यन्ते। एवमुत्तरे स्थिते सति नाडीवलयोपशिष्य आकाशदर्शने आकाशीयोत्तरगोलग्रहनक्षत्रा दृश्यन्ते।

गोलज्ञानं विहाय स्थानीयसमयः स्वबंस-उप्मद्धम् इत्यादीनां ज्ञानमपि भवति। केन्द्रस्थशङ्कोः छाया यावत्यां होरायां निमेशेषु दृश्येत स एव स्थानीयसमयः भविष्यति, तस्मिन् स्थानीयस्पष्टान्तरनिमेषसंस्कारकरणे भारतीयस्टैण्डर्डसमयज्ञानं भवति। स्थानीयमध्यान्तरे वेलान्तरसंस्कारकरणे स्पष्टान्तरं ज्ञायते, यथा 21 फ़रवरी इत्यस्मिन् देहल्यां नाडीवलययन्त्रेण 10:30 वादनं समयः दर्शितः असौ समयः स्वबंश-उपमद्ध इति वर्तते , एनं भारतीयस्टैण्डर्डसमये ज्ञातुं अत्रत्य मध्यान्तरं 21मिनट 8 सैकेण्ड फ़रवरी इत्यस्य वेलान्तरात् 13मिनट 43 सैकेण्ड इत्यस्य संस्कारकरणे 34मिनट 51 सैकेण्ड इत्यस्य स्पष्टान्तरं प्राप्तम्, अस्य विपरीतसंस्कारे 10:30 वादनम् स्थानीयसमये योजने 11:04:51 भारतीयस्टैण्डर्डसमयः भविष्यति। यदा अर्कह् दक्षिणीगोलायां वेत्स्यते तदा दक्षिणदिशि वर्तितस्य वृत्तस्य शङ्कुछायया समयज्ञानं भवति। 21मार्च दिनाङ्कात् 22सितम्बरपर्यन्तमर्कः उत्तरीगोलायां भवति तथा 23सितम्बरदिनाङ्कात् 20मार्चपर्यन्तं दक्षिणीगोलायांभ भवति । सूर्यः यस्मिन् गोलार्धे भवति तस्माद् विपरीतदिशि यन्त्रं धरातलाद् उपशिष्य दर्शने 6मासपर्यन्तं सूर्यस्य दर्शनं न भवति।

यन्त्रेणानेन स्पष्टान्तरस्य स्वतः ज्ञानं भवति। रेडियोमध्यमेन घटिकासमयस्य तथा च नाडीवलयस्थानीयसमयस्य अन्तरमेव स्पष्टान्तरं भवति। इत्थं प्रतिदिनं स्थानीयसमयं दर्शयित्वा स्पष्टान्तरस्य अपि प्रतिदिनं सङ्केतं प्राप्यते। स्पष्टान्तरे मध्यान्तरस्य संस्कारकरणे वेलान्तरस्यापि ज्ञानं भवति तथा स्पष्टान्तरे वेलान्तरस्य संस्कारकरणे मध्यान्तरस्यापि ज्ञानं यन्त्रेणानेनैव ज्ञानं भवति।

वेधशाला: सम्राट्-पलभा-यन्त्रा

अस्य यन्त्रस्य निर्माणं विषुवद्वृत्तीयधरातले भवति। अभिष्टस्थाने विषुवद्वृत्तस्य स्पष्टम्ध्याह्नकाले मापस्य शङ्कुछाया या उपलब्धा भवति। तस्यैव नाम पलभा वर्तते। विषुवद्दिनं आधूनिककाले 21 मार्च तथा 23 सितम्बर इत्यस्मिन् भवति। अस्मिन्नेव् दिने क्रमशः सायनमेषे तथा सायनतुलाराशौ सूर्यस्य सङ्क्रमणं भवति। तथा अस्मिन्नेव् दिने विषुवद्वृत्ते सूर्यभ्रमणात् प्रत्येकस्थाने दिवारत्री समाने भवतः। पलभा भुजः, लम्बज्याकोटिः,त्रिज्याकर्णः एनान् अक्षक्षेत्रज्ञाः जानते। इत्थं अभिष्टसाक्षं देशेषु 21 मार्च तथा 23 सितम्बर इत्यस्मिन् स्पष्टम्ध्याह्नकाले अभिष्टमापस्य शङ्कुछायामापं स्वीकृत्य अस्य द्वादशङ्गुलमापे परिवर्तनात् स्व-स्वस्थानीयपलभाज्ञानं भवति। अस्मिन् सम्राटपलभायन्त्रे तु तीर्यकरेखाकर्णात्मिकी वर्तते। तद् पालकर्णस्य तथा अक्षकर्णस्य एव द्योतकं वर्तते। यथा देहल्यामियं कर्णरेखा 28° अंशः 36कलायाः अक्षज्याकर्णो विद्यते, इत्थमेव प्रत्येकदेशे इयं कर्णरेखा स्वकीयाक्षज्याकर्णरेखानाम्नः ज्ञायते। निरक्षखमध्यसाक्षखमध्ययॊः अन्तरम् अक्षांशतुल्यमेव भवति। इदं सर्वविदितं विद्यते। अतः अक्षकोणतुल्यदूरे वर्तिते वृत्ते एव पृथिव्यां विषुवद्वृत्तधरातलं निर्माति। विषुवद्वृत्तं तथा तत्सम्बन्धी अहोरात्रवृत्तेषु कालगणना घटङ्कात्मककारणेन विषुवद्वृत्तधरातले वर्तितवृत्तेऽपि घटङ्कात्मकम्, होरात्मकम्, कालसूचकयन्त्रं वर्तते।

कर्णशङ्कुम् उभयतः 60°-60° इत्यस्य चापं वर्तते। उभयतः होरानिमेषादयः विभक्ताः सन्ति। प्रातःकाले सूर्योदयात् परं अस्मिन् यन्त्रे निर्मिते पश्चिमभागचापे अतिमन्दगत्या छाया पूर्वदिशि अपसर्पति। तेनाधारेणैव स्थानीयसमयज्ञानं भवति। पश्चिमपार्श्वभागे निर्मिते चापे 6वादने प्रात आरभ्य द्वादशवादनपर्यन्तं स्प्ष्टमध्याह्नस्य गणना भवति। 12वादनादनन्तरं सूर्येण पश्चिमकपाले प्रविश्यते। तदा छाया पूर्वकपाले शनैः शनैः अपसर्पति। पूर्णस्पष्टमध्याह्नात् प्रायः 2निमेषपर्यन्तं छाया लुप्ता भवति, तदनन्तरं पूर्वकपाले दृश्यते। अस्मिन् 2निमेषस्य आसन्नकालछाया प्रायः 3होरायाः किञ्चित्किञ्चित् कृत्वा पूर्णं करोति। पूर्वकपाले 1वादनात् सायं 6वादनपर्यन्तं छायया समयः बुध्यते। ग्रीष्मर्तौ 6वादनपर्यन्तमपि सूर्यदर्शनं भवति, अतः उभयॊः पार्श्वयोः 15°-15° अंशस्य चापवर्धनप्रक्रियाप्रचलितमस्ति। येन प्रातः 5वादनात् सायं 7वादनपर्यन्तं स्थानीयसमयः ज्ञायते। अधुना सर्वत्र भारतीयस्टैण्डर्डसमयः उपयुज्यते तथा सर्वाः यान्त्रिकघटिकाः या निर्धनेभ्यः धनिकेभ्यः सर्वविधजनेभ्यः उपलभ्यते, तासु घटिकासु सुष्ठुसमयं ज्ञापितुमेतेषाम् आतपघटीनां स्पष्टान्तरस्य संस्कारः क्रियते स्पष्टान्तरसंस्कृतस्थानीयसमयः आतपघटिकासमयः भारतीयस्टैण्डर्डसमये परिवर्त्यते। स्पष्टान्तरसंस्कारः मध्यान्तरस्य तथा वेलान्तरस्य योगवियोगदिभ्यः प्राप्यते, यत् प्रतिवर्षं प्रतिदिनं प्रत्येकस्थाने सकृद्भवति। यथा देहल्यां 7मार्च इत्यस्मिन् 33निमेषात्मकं स्पष्टान्तरमस्ति तर्हि प्रतिवर्षं 33निमेषात्मकमेव भविष्यति, इत्थं प्रत्येकस्थाने स्व-स्वमध्यान्तरानुसारेण प्रतिवर्षं प्रतिदिनं समानमेव स्पष्टान्तरं भवति

वेधशाला: भारतीयतारामण्डल

इदं यन्त्रं गोलाकारत्वेनैव निर्मितम्। अनेन यन्त्रेण दिग्, दिगंशः, अग्रा, उन्नतांशः, नतांशः, अक्षांशः, क्रान्तिः, ग्रहनक्षत्रादीनां दक्षिणगोला तथा उत्तरगोला इत्यस्य स्थितिः सायन्भोगांशः, राशिसङ्क्रमणम्, सूर्योदयः, तुल्याहोरात्रमानम्, पलभा, पलकर्णः, कालज्ञानम्, सर्वाधिकबृहद्दिनम्, सर्वाधिकन्यूनदिनम्, सूर्यास्तः, दिनमानम्, अयनः, ध्रुवदर्शनम्, इत्यादीनां पदार्थानां ज्ञानम् भवति।

दिगंशः-

देह्ल्याः क्षितिजधरातले 360° अंशः अङ्कितः, अभिष्टकाले शङ्कुछाया यत्र दृश्येत तत्र शङ्कौ रज्जुबन्धनेनासौ रज्जुः क्षितिजे यत्र बन्धिते, असावांशादीनामुत्तरबिन्दोः गणने दिगंशो ज्ञायते।

दिग्—-

क्षितिजे पूर्वपश्चिमोत्तरदक्षिणबिन्दु एव दिशां परिचायको वर्तते।

अग्रा, पलभा—

अग्रायाः दत्तांशाय सर्वादौ विषुवद्भागाग्रारेखाज्ञानं परमावश्यकम्। विषुवद्भागाग्रारेखा एव पलभायाः द्योतकं वर्तते। पलभेयं सायनमेषतुलादयेषु तथा सायनतुलादिषु सूर्यप्रवेशे ज्ञायते। 21 मार्च तथा 23 सितम्बर इत्यस्मिन् सूर्यः क्रमशः सायनमेषराशौ तथा सायनतुलाराशौ प्रविश्यते। अस्मिन् दिने स्पष्टमध्याह्ने शङ्कुछायामापमेव नाम्नः ज्ञायते, अस्य शङ्कुछायायाः अग्रभागात् श्लिष्य वृत्तपालीपर्यन्तं रेखाकर्षणे विषुवद्भागाग्रारेखा निर्मीयते। सायनमेषतुलादिषु अर्थात् 21 मार्च तथा 23 सितम्बर इत्यस्मिन् अग्रामानं शून्यम्भवति, पुनः प्रतिदिनं प्रातःकालशङ्कुछाया वर्धते। तस्मिन् वर्धने विषुवद्भागाग्रारेखान्तरमेव अग्रा नाम्नः व्यवह्रीयते, अर्थात् प्रातःकालीनशङ्कुछायायास्तथा विषुवद्भागाग्रारेखायाः मध्ये यदन्तरम्भवति सा अग्रा उच्यते।

वेधशाला: चक्रयन्त्रा

ध्रवयष्टिकायां 360 अंशाद् अङ्कितपरिधेः स्थापनया चक्रयन्त्रस्य आकृतिर्निमीयते। दिने यथेष्टकाले क्रान्तिः प्रतिदिनं ज्ञायते तथा रात्रौ अभिष्टग्रहनक्षत्राणां क्रान्तिर्ज्ञायते। केन्द्रस्थनलिकयाभिष्टग्रहनक्षत्रदर्शने नलिका चक्रयन्त्रस्य परिधौ लगेत्तर्हि दक्षिणा क्रान्तिर्ज्ञेया। रात्रौ कदाचिन्नक्षत्राभिज्ञाने भ्रमो भवति, अतः तस्य भ्रमस्य निवारणार्थाय अनेन चक्रेण क्रान्तिर्ज्ञायते।